Sociale cognitie: emotie en cognitie samen
Om het samenspel tussen emotie, cognitie en gedrag te begrijpen moeten we eerst naar het begrip “sociale cognitie” kijken, dat wil zeggen, de manier waarop mensen waarnemen en denken. Emotie en cognitie komen hierbij samen.
Sociale cognitie is een belangrijk begrip uit de sociale psychologie. Het betekent dat menselijke perceptie en denken sterk bepaald wordt door sociale relaties. Natuurlijk gaat sociale cognitie over het waarnemen en interpreteren van het gedrag van anderen. Maar sociale denkprocessen gaan veel verder en omvatten ook een groot gedeelte van de perceptie van dingen en feiten.
Podcast
Alles wat we denken en doen is sociaal gekleurd, ook al zijn we ons daar vaak niet bewust van. De mens is evolutionair ontwikkeld als sociaal wezen, dat uitzonderlijke prestaties zoals kunst en wetenschap alleen maar in een groep en niet als geïsoleerd individu kon bereiken. Elk geniaal individu heeft voortgeborduurd op het werk van anderen en in verhouding maar heel kleine veranderingen toegevoegd. Menselijk handelen en denken is dus altijd sociaal bepaald.
Wat is de rol van onze hersenen bij gedrag?
Mensen zijn geevolueerd als sociale wezens en onze hersenen zijn dus ook juist op de sociale relaties afgestemd. Onze hersenen helpen ons in een complexe sociale omgeving snelle beslissingen te nemen en sturen ook de mogelijkheden van gedragsverandering.
Een van de belangrijkste empirische en theoretische resultaten uit het onderzoek over sociale cognitie is het feit dat de gebeurtenissen om ons heen enorm complex zijn, in feite te complex voor onze hersenen.
Daarom kiezen we bepaalde dingen waarop we onze aandacht richten. Deze keuze noemen we selectie. En vervolgens interpreteren we alles op grond van eerdere sociale ervaringen die we hebben gemaakt. Sociale cognitie maakt het mogelijk om in een zeer complexe omgeving informatie te verwerken en effectief en snel te kunnen reageren.
Automatische processen in het gedrag
Een van de basisfeiten van sociale cognitie is dan ook dat veel van onze aandacht, selectie en interpretatie van gebeurtenissen razendsnel en automatisch gebeurt. De evolutie van onze hersenen en onze sociale ervaring maakt dit mogelijk. Dit automatisch proces wordt ook wel “heuristiek” genoemd: een snelle reactie gebaseerd op intuïtieve vuistregels.
Vaak is een dergelijke automatische reactie adequaat en passend. Maar vaak gaat het ook mis: de snelheid bederft de kwaliteit van het denken. Omvangrijk onderzoek uit de sociale psychologie toont aan, dat deze automatische denkprocessen de werkelijkheid ietwat verdraaid weergeven. Niet objectief dus, maar op systematische wijze (= niet op toevallige wijze) verkeerd. Dat noemt men “bias” of denkfout. Mensen zijn niet objectief, maar geven een subjectieve kleur aan de interpretatie van de werkelijkheid. Er zijn al honderden verschillende systematische biases of denkfouten in het menselijk denken beschreven. Vele denkfouten komen erop neer dat we te optimistisch zijn, dat we ons zelf en onze mogelijkheden overschatten.
Evolutie
Evolutionair heeft deze systematische optimistische denkfout wel zin: de mens heeft kunnen handelen en grote risico`s nemen: denk aan onze voorouders die zomaar met schepen over de zee voeren zonder te weten of ze ergens aankomen.
Maar andere systematische biases kunnen ook de wortel zijn van te behoudend denken en risico-aversie. Weer andere biases gaan over de context. Vaak vergeten we de context, dus de omstandigheden mee te nemen, als we anderen beoordelen. En dan zijn er nog vooroordelen: een bias tegenover een groep mensen die ongegrond en systematisch verkeerd (meestal negatief) beoordeeld worden.
Kahneman Thinking, Fast and Slow
De belangrijkste denker over de bias en de denkfouten in de sociale cognitie is Daniel Kahneman, winnaar van de Nobelprijs voor Economie.
Zijn boek Ons feilbare denken (Thinking, Fast and Slow, samen met Tversky) is een van de belangrijkste boeken over sociale cognitie. Kahneman beschrijft twee menselijke denksystemen (dual processes): Fast en Slow. Het snelle automatische systeem 1 maakt hoofdzakelijk gebruik van instinct en emotie. Het is dan ook ideaal geschikt voor herhaalde dagelijkse geautomatiseerde handelingen en gedrag. Het langzame systeem 2 is daarentegen meer gebaseerd op plannen, sturen, analytisch denken en logica: het systeem van wetenschap en reflectie. Dit systeem 2, het langzame systeem, is noodzakelijk om nieuwe dingen uit te vinden. Systeem 2 kost dan ook veel meer inspanning en concentratie.
Deze denksystemen lijken op gescheiden hersenprocessen te baseren. Automatisch denken lijkt vooral in een evolutionair gezien oud gedeelte van de hersenen, de amygdala, plaats te vinden en rationeel denken in de prefrontale cortex, die evolutionair veel later is ontstaan en ons mensen echt tot mens heeft gemaakt.
Alle tekstboeken Sociale Psychologie behandelen de duale cognitieve processen in de traditie van Kahnemann en vaak ook de neuropsychologische basis hiervan.
Twee onontbeerlijke systemen
Zowel system 1 alsook system 2 zijn diep menselijk en noodzakelijk voor ons bestaan en ons gedrag. Systeem 1, het automatisch en emotioneel denken, is noodzakelijk in het dagelijks leven. Het maakt ons vaak vrolijk en daadkrachtig. System 2 heeft de moderne wetenschap, techniek en samenleving mogelijk gemaakt. System 2, het logische, duidelijke redeneren, is in feite ook socialer dan het intuïtieve systeem 1. Logische redenering kan van anderen gevolgd worden en kan zo tot een gezamenlijke oplossing leiden. Emotie en intuïtie (systeem 1) kunnen geaccepteerd of spontaan gedeeld worden, maar zijn minder geschikt voor een democratisch of gezamenlijk proces van denken, stapsgewijze verbetering of het gezamenlijk vinden van nieuwe oplossingen. Het analytisch system 2 zal veel vaker de weg naar een kwalitatief goede oplossing leiden. Maar natuurlijk niet zonder moeite of inspanning!
Voor gedrag in een professionele omgeving is systeem 1 belangrijk, maar systeem 2 essentieel. Je mag in een werkomgeving best een intuitieve reactie tonen en daarmee sympathie wekken, maar uiteindelijk zullen je collega´s ook een feitelijke en rationele onderbouwing willen horen.
Gedragsverandering met systeem 1 en systeem 2
Het automatisch systeem
System 1, het automatisch systeem, heeft het nadeel dat het makkelijk door andere mensen misbruikt kan worden. Als we kunnen worden verleid puur op emotie en impuls te ageren doen we dingen die vaak minder goed voor ons zijn – financieel of qua gezondheid. Alle instructies en adviezen hoe men om moet gaan met manipulatie en opdringerige marketing of beinloeding laten zich dan ook samenvatten met: gebruik systeem2. Denk langzaam. Neem de tijd. Denk na over wat je zelf wilt en wat je eigen doelen zijn. Zoek informatie op. Vraag anderen om hun mening.
Neem de tijd en denk na
Bewust gedrag
Het intuitief systeem 1 laat ons makkelijk op triggers reageren, en maakt ons kwetsbaar voor manipulatie. Maar systeem 1, het automatisch systeem, kan ook door ons zelf in ons eigen voordeel worden gebruikt. We kunnen (met behulp van nadenken en plannen, dus systeem 2) systeem 1 gericht zo inzetten dat we worden verleid automatisch de goede keuze te maken.
Een schaal met fruit klaarzetten op de werkplek is een typisch voorbeeld hoe men met planning het eigen automatisch systeem gezond gedrag kan triggeren.
Op deze automatische en wenselijke keuzes is de omvattende nieuwe literatuur over “gewoontes” (habits) gericht. Wetenschapper Wendy Wood heeft een groot aantal onderzoeksartikelen maar ook populairwetenschappelijke boeken hierover geschreven.
Het is mogelijk om nieuwe, wenselijke gewoontes op te bouwen door het automatisch systeem gepland aan te sturen. Als je s`avonds na het werk wilt joggen, kan je bijvoorbeeld de dag ervoor alles klaar uitnodigend klaar leggen: joggingkleren, schoenen, muziekje, zodat je dit alles ziet (automatische trigger) en makkelijk kunt pakken zonder verdere moeilijke stappen.
Emotie en cognitie in samenspel
De theorieën zoals die boven beschreven van Kahneman, die systeem 1 en systeem 2 onderscheiden, worden ook wel “duale modellen” genoemd. Duale modellen beschrijven het snelle intuitieve systeem en het tweede analytisch redenerend systeem als volledig van elkaar verschillend. Maar veel spreekt ervoor dat deze systemen zeker niet gescheiden zijn en andersom juist interactief met elkaar werken. Emotie en cognitie bestaan niet onafhankelijk van elkaar. Het intuïtieve systeem 1 is óók een vorm van denken (bijvoorbeeld in vooroordelen), net zoals het rationele systeem 2 óók emoties en intuitie omvat, zoals neusgierigheid of plezier.
Op het gebied van emotie en cognitie is er veel onderzoek. Weliswaar lijkt het analytisch denken (systeem 2) hierbij veel belangrijker en ook sterk sturend te zijn, emotie en cognitie zijn zo sterk verbonden dat het bijna onmogelijk is het een van het ander te scheiden. Wel staat empirisch vast, dat voor interventies en gedragsverandering planning, dus het analytisch systeem 2 voorop staat. Voor succesvolle gedragsverandering zijn emotie en cognitie allebei belangrijk maar de toegang voor gedragsverandering ligt in eerste instantie bij bewust en reflecterend denken en plannen.