Realiteit, feiten en meningen
In haar column Realiteit, een wankel construct laat psychiater en politica Esther van Fenema zien, dat er een overlap is tussen hallucinaties en waanvoorstellingen van psychiatrische patiënten en van “gezonde” mensen. Inderdaad, waanzin is menselijk. Ook niet-psychotische mensen kennen grenssituaties onder invloed van drugs, alcohol of angst, waar de waarnemingen de realiteit helemaal niet spiegelen.
En ook de alledaagse waarneming is door een scala van sociale en emotionele interpretaties en fouten (biases) gekleurd. Feiten en meningen lopen door elkaar heen.
Maar Fenema gaat te ver als zij de gedeeltelijke overlap van waarnemingen van psychotische en niet-psychotische mensen als basis neemt om het bestaan van feiten en een gedeelte realiteit in het algemeen te bestrijden. Instemmend haalt zij Nietzsche aan, dat er geen feiten zouden zijn, alleen interpretaties. Ook haalt Fenema de belangrijke emotiewetenschapper Lisa Feldman Barrett aan, om de Nietzscheaanse stelling “…er zijn geen feiten, slechts interpretaties” te ondersteunen.
Feiten versus fiction
Maar terwijl Feldman Barrett inderdaad een constructivistische wetenschapper is, die aantoont hoe wij mensen de werkelijkheid “construeren” en niet direct afbeelden, zou deze wetenschapper nimmer instemmen met Fenemas Nietzscheaanse leus “er zijn geen feiten…”. In een belangrijke lezing met de titel “Emotions: Facts vs. Fictions” maakt zij juist een duidelijk onderscheid tussen feiten en ficties over emoties. Voor de wetenschapper Feldman Barrett bestaan feiten wel degelijk!
Maar op het niveau van de puur individuele subjectieve waarneming bestaan er inderdaad geen feiten, alleen waarnemingen en interpretaties. Bestaan dan daarom dan echt geen feiten, of alleen, zoals de populisten beweren “alternatieve feiten”? Is de realiteit uiterst wankel en kan de politiek dus gereduceerd worden op post-truth politics, zoals ook Thierry Baudet denkt als hij zegt: “Mijn meningen zijn feiten”.
De subjectivitiet is een gevangenis. En de samenleving en de democratie vallen uit elkaar, als we het niet over eens kunnen worden, wat feiten zijn. Dan kunnen we niet meer communiceren en het niet meer eens worden. Compromissen zijn zinloos als iedereen gevangen zit in zijn eigen waarheid. Waanzin, inderdaad.
Sociale psychologie, cognitieve bias en identiteit
De meeste mensen zoeken optimisme en positieve eigenwaarde, niet feiten, dit wordt keer op keer door sociaalpsychologisch onderzoek bevestigd.
Wat we als feiten en als waar beoordelen hangt af van onze wens voor positieve informatie over ons zelf en onze toekomst (tenzij we ons aan de twee regels houden die hieronder worden beschreven…) . Informatie die positieve gevolgen heeft voor ons zelf of voor de groep met wie we ons identificeren wordt veel sneller als “waar” beoordeeld. Mensen zijn evolutionair niet ontwikkeld om de werkelijkheid/realiteit goed waar te nemen, maar om in groepen te ageren. Voor ons is belangrijk wat onze vrienden en bondsverwanten vinden, niet wat “echt” aan de hand is. Hierbij is het verschil tussen wetenschapper en leken alleen maar gradueel, niet absoluut.
Verder lezen: The Knowledge Illusion: Why We Never Think Alone
Samen de waarheid vinden
In het boek “The Constitution of Knowledge” (2022) beschrijft Jonathan Rauch de twee regels die het vinden van de “objectieve waarheid” of van feiten mogelijk maken. Het zijn de regels van de moderne wetenschap, maar ook van de rechtsspraak, van kwaliteitsjournalisme, van de democratie, maar zelf van online systemen zoals Wikipedia. Waarheid ontstaat door intens debat in sociale systemen. Geen van deze sociale systemen is onfeilbaar – onfeilbaarheid bestaat niet onder mensen. Maar op den duur wordt de realiteit goed benaderd, al zijn individuen zoals wetenschappers, rechters of politici feilbaar en soms ook ronduit corrupt. Maar de regels van de realiteitszoekende menselijke gemeenschap hebben een sterk zelfreinigend vermogen. En de kwaliteit wordt sterk verhoogd als de waarheidszoekende gemeenschap zo divers mogelijk is.
Regel 1: feilbaarheidsbeginsel (fallibilisme)
Ons denken is principieel feilbaar, zoals de beroemde psycholoog Kahneman heeft vastgesteld. Elk individu maakt denkfouten. Niemand heeft het laatste woord wat de echte feiten zijn, of de objectieve waarheid. Een uitspraak kan alleen dan een feit zijn of worden als deze uitspraak later in principe kan worden ontkracht. Uitspraken die niet getoetst kunnen worden – zoals dat er een god is – horen niet bij het domein van feiten die vastgesteld kunnen worden. Ook is een bewering geen feit meer als er nieuwe kennis beschikbaar is die de bewering ontkracht. Weten en feiten zijn dus nooit af, nooit voor altijd waar. Waarheid is geen toestand, maar een sociaal interactief proces van waarheidzoeken. Feiten hebben altijd een voorlopig karakter. Dat betekent ook, dat er een bepaalde nederigheid is gevraagd. Voor denkfouten als de confirmation bias (bevestiging voor eigen gelijk zoeken) is in een feitengebaseerde gemeenschap geen plaats. Je moet uitgaan van je eigen en andermans feilbaarheid en je mag en moet op je eigen én andermans fouten jagen.
Regel 2: Empirische falsifieerbaarheid
Niemand kan iets beweren alleen op grond van autoriteit. Een stelling is alleen dan een erkend feit, als de methode die wordt gebruikt om dit te controleren altijd en overal hetzelfde resultaat oplevert. Als een ander persoon de stelling toetst moet deze poging hetzelfde resultaat opleveren. Een willekeurige ander moet dus feiten altijd kunnen toetsen. Dat betekent automatisch dat pure intuities geen plaats hebben bij het zoeken van feiten. Intuities zijn subjectief en niet herhaalbaar door een willekeurige ander. Logische redeneringen of experimenten daarentegen zijn toegankelijk voor toetsing door anderen.
Voorbeeld uit de wetenschapsgeschiedenis: zwaartekracht
De zwaartekrachttheorie van Newton werd eeuwenlang beschouwd als definitief maar bleek later toch niet te kloppen. Het bleek een speciaal geval te zijn van een universelere theorie: de algemene relativiteitstheorie van Einstein. Het sociale systeem van de waarheids- en feitenzoekende gemeenschap heeft dit uiteindelijk kunnen vaststellen…totdat nieuwe kennis op een dag ook de relativiteitstheorie revideert….