Pandemie-gedrag als sociaal dilemma

Is zorgeloos Corona-gedrag een teken van onrealistisch optimisme?

Sommige psychologen beschrijven riskant Corona-gedrag als onrealistisch optimisme (Merkelbach in de NRC). Onrealistisch optimisme (optimisme bias) is een van vele systematische cognitieve denkfouten of positieve illusies, die bekend zijn uit psychologisch experimenteel onderzoek. Met name op het gebied van gezondheid van jongeren wordt veel over onrealistisch optimisme en dus verkeerde risicoinschatting (drugs, onveilig vrijen) gesproken. Onrealistisch optimisme is een menselijke eigenschap en een zeer veel voorkomende denkfout. Mensen verwachten dat pech en ongeluk hun zelf niet treft; rokers denken dat vooral andere rokers kanker krijgen (zie meer hieronder) .

Onrealistisch optimisme is diep menselijk. Maar ik ben het er niet mee eens dat riskant Coronagedrag met dit soort onverdreven optimisme te maken heeft. De risicoinschatting van de meeste mensen wat Corona betreft is namelijk meestal correct. De meeste jongere mensen lopen op individueel niveau weinig risico. Riskant Coronagedrag kan niet worden vergeleken met roken, alcoholgebruik of gedrag in het verkeer.

Bij Corona speelt onrealistisch optimisme daarom alleen een rol bij de enkele 60-plussers, die menen zorgeloos feesten te kunnen vieren. Bij jongeren speelt iets anders, namelijk een sociaal dilemma: voor jonge mensen is het risico te verwaarlozen, al zijn er enkele gevallen die langere tijd last hebben van de gevolgen van COVID-19-ziekte. Jonge mensen lopen nauwelijks risico, maar hebben enorme nadelen van voorzichtig gedrag: minder contacten, minder lol, minder werk, minder inkomen. Het wordt hun in feite gevraagd voor anderen een stap terug te doen. Het is niet “eigen verantwoordelijkheid” wat gevraagd wordt maar prosociaal gedrag. “Mondkapjes doe je niet voor je zelf maar voor de ander”.

Corona-gedrag als sociaal dilemma

Sociale dilemma’s zijn situaties waarin individuele belangen in strijd zijn met collectieve belangen. Een egoïstische beslissing creëert dus kosten voor andere betrokkenen. Maar op de lange termijn lopen de kosten op, waardoor een situatie ontstaat waarin iedereen beter af zou zijn geweest als hij of zij niet in zijn of haar eigen belang had gehandeld.

In die zin is verantwoord gedrag voor iedereen beter. Maar mensen zijn geneigd op gevoel en korte termijn-wensen af te gaan, zeker onder stress.

De jonge generatie wordt niet ziek, en voelt zich vrij om te feesten en de regels te negeren. Maar op de langere termijn betaalt juist deze generatie de hoge overheidsschulden.

Op de middellange en lange termijn vallen de interesseverschillen tussen jong en oud weg. Maar helaas hebben we het hier nu wel degelijk met overoptimisme te maken: mensen denken dat de financiële gevolgen van de crisis voor hun persoonlijk wel mee zullen vallen.

Self-enhancement bias

Onrealistisch optimisme lijkt me bij Corona-gedrag geen grote rol te spelen. Daarentegen wijst nieuw internationaal onderzoek uit, dat mensen hun eigen preventiegedrag stelselmatig te positief inschatten. Mensen denken ten onrechte dat ze zich strikter aan de COVID-19 richtlijnen houden dan anderen: een zogenaamde Self-enhancement bias.

Psychologische basisbehoeften in het gedrang

Mensen hebben volgens de zelfdeterminatietheorie drie belangrijke basisbehoeften: autonomie, verbondenheid en competentie. De vervulling van deze basisbehoeften zorgt voor algeheel welzijn. De Corona-regels zijn voor de basisbehoeften autonomie en verbondenheid een ramp. De regels beperken de autonomie en de mogelijkheid voor sociaal samenzijn. Voor veel mensen had dit ingrijpende gevolgen voor de mentale en fysieke gezondheid. Veel mensen vinden dan voor zich persoonlijk ook het middel erger dan de kwaal.

Pandemie-gedrag beinvloeden

• Wat kan men doen om aan te sturen op een maatschappelijk sociaal contract in plaats van een sociaal dilemma? De WRR beveelt terecht aan om in te zetten op een “breed spectrum aan motivaties”:

  …speel in op al die verschillende motieven, en gebruik daarbij niet alleen woorden en data maar ook beelden en verhalen

  * Positieve actie: informeren over de gemeenschappelijke belangen op lange termijn, financiele ondersteuning en andere hulp bij quarantaine etc. Fomuleer kleine stappen en tussendoelen, vier successen.

• Erkenning van emoties

• Gewoontevorming/nudging: fysiek ingrijpen, hints (pijltjes, vloerindeling), vormgeving, maar ook aanbevelingen op borden.

• Consistentie en rechtvaardigheid: het is lastig aan jongeren uit te leggen waarom zij niet mogen feesten, maar de kerken vol zitten met zingende mensen.

• Desnoods negatieve actie: regels, handhaving, boetes.

• Voorbeeldgedrag, modeling:

  Communiceer de sociale norm, dat wil zeggen: laat zien dat de meeste mensen het goede doen, en onderbouw dat met – uiteraard kloppende – cijfers. (WRR)

  Maar: als influencers, bekende Nederlanders en autoriteitsfiguren (minister van justitie Grapperhuis, koning) het verkeerde voorbeeld geven, is “verantwoord gedrag” bij gewone mensen niet te verwachten.

  

  Modeling (Voorbeeld-leren, Bandura) is een van de belangrijkste psychologische mechanismen. Begin met de top, als je wilt dat de rest van de bevolking zich aan verstandige regels houdt.

  Sociale invloed op corona-gedrag: Noblesse oblige:

  Vooraanstaande maatschappelijke positie brengt bijzondere verplichtingen met zich mee. Deze buitengewone verplichtingen hebben nadrukkelijk ook betrekking op de sociale omgangsvormen en de vervulling van een leiderschapsrol. Anders gezegd: iemand die bevoorrecht is door afkomst, geld of talent, heeft de plicht er iets goeds mee te doen en zich ernaar te gedragen (Wikipedia)

  Literatuur:
• Ons ijdele brein, De Groene Amsterdammer, 18 December, 2013

Sharot, Tali (2011-12-06). “The optimism bias”. Current Biology. 21 (23): R941–R945